در گذشته نه چندان دور، علم روانشناسی تنها به بررسی مشکلات، اختلالات و دلایل و عوامل زیربنایی آنها می‌پرداخت؛ اما امروزه «روانشناسی مثبت‌نگر» به جای تمرکز بر ناهنجاری‌ها و اختلالات، توجه به استعدادها، توانمندی‌ها، گسترش هیجانات مثبت و افزایش شادکامی را در اولویت قرار می‌دهد. از جمله کلیدواژه‌های مهمی که در حوزه روانشناسی مثبت‌نگر ایفای نقش می‌کند، می‌توان به «تاب‌آوری» اشاره کرد. تاب آوری یک ویژگی شخصیتی است که نشان می‌دهد فرد چه میزان می‌تواند با تغییرات شرایط کنار آمده و در مورد مسائل راه‌حل‌های خلاقانه ارائه دهد، البته که این مسئله هرگز به معنای تحمل شرایط ناخوشایندِ تغییرپذیر و گام برنداشتن در جهت تغییر شرایط نیست!
نکته قابل توجه این است که این ویژگی مادرزادی نیست و افراد میتوانند در هر سنی با هر پیشینه تحصیلی، شغلی، خانوادگی و اجتماعی آن را فرا گیرند. البته که اگر والدین از کودکی در سبک فرزندپروری خود تلاش در پرورش تاب آوری و ویژگی های افراد تاب آور در فرزندانشان داشته باشند قطعا در زمان کمتر به نتایج مطلوب تر و ماندگارتر دست خواهند یافت.
ویژگی‌های افراد تاب‌آور
احساس ارزشمندی: پذیرفتن خود به عنوان فردی ارزشمند و احترام قائل شدن برای خود و توانایی‌های خود، دوست داشتن بی‌قید و شرط خود، تلاش برای شناخت و پروش نقاط قوت در خود و شناخت نقاط ضعف فردی و سعی در برطرف کردن آنها به شکل واقع بینانه.
مهارت حل مسأله: افراد تاب‌آور ذهنیتی تحلیلی – انتقادی نسبت به توانایی‌های خود و شرایط موجود دارند، در مقابل شرایط مختلف انعطاف‌پذیرند و توانایی شگفت‌انگیزی در پیدا کردن راه‌حل‌های خلاقانه و متنوع درباره یک موقعیت یا مسئله خاص دارند. همچنین توانایی ویژه‌ای در تجزیه و تحلیل واقع بینانه مشکلات شخصی و پیدا کردن راه‌حل‌های فوری و راهبردهای درازمدت برای حل و فصل مشکلاتی که به آسانی و سریع حل نمی‌شوند را دارا هستند.
کفایت اجتماعی: این دسته از افراد مهارت‌های ارتباط با دیگران را خیلی خوب آموخته‌اند. آنها میتوانند در شرایط سخت هم شوخ طبعی خودشان را حفظ کنند، میتوانند با دیگران صمیمی شوند و در مواقع بحرانی از حمایت اجتماعی دیگران بهره ببرند؛ ضمن اینکه اینگونه افراد میتوانند سنگ صبور خوبی باشند. این افراد طیف وسیعی از مهارت‌ها و راهبردهای اجتماعی شامل مهارت‌های گفت‌و‌گو، جرأت‌مندی و گوش دادن، آمادگی برای گوش دادن به دیگران و احترام گذاشتن به احساسات و عقاید دیگران که در تعاملات اجتماعی بسیار مهم است را نیز دارا هستند.
خوش بینی: اعتقاد راسخ به اینکه آینده می‌تواند بهتر باشد، احساس امید، هدفمندی و باور به اینکه میتوانند زندگی و آینده خود را تا حد زیادی کنترل کنند و حتی در صورت ایجاد مشکل متوقف نخواهند شد.
همدلی: افراد تاب‌آور دارای توانایی برقراری رابطه توأم با احترام متقابل با دیگران و دیدن مسائل از زاویه دید آنها هستند که موجب به هم پیوستگی اجتماعی یعنی احساس تعلق به افراد، گروه‌ها و نهادهای اجتماعی می‌شود.
حال که با تاب‌آوری بیشتر آشنا شدید، زمان پرداختن به این سوال است که افزایش تاب‌آوری منجر به افزایش چه متغیرهای دیگری در زندگی می‌شود؟
در سال‌های اخیر پژوهش‌های زیادی در این زمینه انجام شده است که رابطه تاب‌آوری را با متغیرهای مختلفی در حوزه روانشناسی مثبت‌گرا تایید کرده است. در ادامه به بررسی برخی از این متغیرها می‌پردازیم:
نشاط ذهنی به عنوان مفهومی جدید در روانشناسی که توجه‌های زیادی را به خود جلب کرده است، به عنوان احساس مثبت و انرژی بالا در زندگی تعریف می‌شود و از احساساتی همچون آزادی، استقلال و انگیزش درونی نشأت می‌گیرد.
شادکامی مجموعه‌ای از هیجانات و گونه‌ای از ارزیابی شناختی مثبت از کیفیت زندگی افراد است. شادکامی یکی از اساسی‌ترین نیازهای روان انسان است که تأثیرات انکارناپذیری بر زندگی بشر میگذارد.
انگیزش پیشرفت یعنی گرایش به تلاش برای انتخاب و انجام فعالیت‌هایی که هدف آنها رسیدن به موفقیت و یا دوری از شکست است. این متغیر نه تنها در زندگی افرادی که همچون ورزشکاران حرفه‌ای در حال رقابت هستند، حائز اهمیت است، بلکه در زندگی تک تک انسان‌ها نقش کلیدی ایفا می‌کند چرا که هر یک از ما تمایل داریم به نسخه بهتری از آنچه هستیم تبدیل شده و در مسیر خود و سبک زندگی‌ای که پیش گرفته‌ایم، پیشرفت کنیم.
بهزیستی روانشناختی را تلاش برای کمال در جهت تحقق توانایی‌های بالقوه واقعی فرد می‌دانند. به عبارتی بهزیستی روانشناختی به معنای تلاش برای استعلا و ارتقا است که در تحقق استعدادها و توانایی‌های فرد متجلی گشته و انعکاس دهنده خلق مثبت و سرزندگی است.
تعهد زناشویی تمایل زوجین به حفظ ازدواج و تداوم زندگی مشترک، قدیمی‌ترین تعریفی است که از تعهد زناشویی ارائه شده و هنوز از اعتبار برخوردار است. تعهد در زندگی زناشویی اعتماد را شکل داده و باعث افزایش رضایت از زندگی و رضایت زناشویی نیز می‌گردد.
امید به زندگی معیاری است جهت تشخیص متوسط طول عمر افراد در یک جامعه. این معیار نشان می‌دهد که هر فرد باید حداقل توقع چند سال زندگی در کشوری که در آن به دنیا آمده است را داشته باشد.
وضعیت سلامت روانی به شرایطی گفته می‌شود که عملکرد فرد در سطح قابل قبولی از تنظیم هیجانی و رفتاری باشد. طبق نظر سازمان جهانی بهداشت نیز سلامت روانی شامل بهزیستی ذهنی، خودکارآمدی ادراک شده، خودمختاری، توانمندی، وابستگی بین نسلی و خودشکوفایی توانایی‌های فکری و هیجانی فرد است. توجه داشته باشید که این موارد تنها تعداد محدودی از متغیرهایی هستند که با تاب آوری رابطه مستقیم داشته و افزایش تاب‌آوری منجر به افزایششان می‌گردد.
منابع
ف. افخمی، م.س. عبدخدایی و ج. طالبیان شریف. "نقش میانجی تاب‌آوری در رابطه مسئولیت پذیری با تعهد زناشویی". پنجمین کنگره بین المللی تحقیقات بین رشته ای در علوم انسانی اسلامی، فقه، حقوق و روانشناسی، ۱۴۰۰.
م.ح. موسوی نسب، ز. سالاری سلاجقه، ن. خضری مقدم. "نقش واسطه‌ای تاب‌آوری در رابطه بین الگوهای ارتباطی خانواده و انگیزش پیشرفت". نشریه روانشناسی تحولی، 1396.
س. رجبی، پ. ولدبیگی. "پیش‌بینی بهزیستی روانشناختی براساس هوش معنوی، هیجانی و اجتماعی در دانشجویان". رویش روان شناسی، ۱۳۹۵.
Ann S. Mastern, Cara M. Lucke, Kyla M. Nelson and Isabella C. Stallworthy."Resilience in Development and Psychopathology: Multi system Perspectives". Annual Review of Clinical Psychology, 2021.
Norma Verdolini, et al. “Resilience and mental health during the COVID-19 pandemic”. Journal of Affective Disorders, 2021.
