خشونت در فوتبال
بررسی رفتارهای پرخاشگرانه و خشونت آمیز تماشاگران ورزش فوتبال در نقاط مختلف دنیا نشان می‌دهد که الگوی رفتاری یکسانی بر آنان حاکم نیست. بررسی جامعه شناختی عوامل مؤثر در خشونت و پرخاشگری در ورزش فوتبال نشان می‌دهد اکثر قریب به اتفاق موارد برخوردهای خشونت آمیز و پرخاشجویانه تماشاگران فوتبال متاثر از جریان‌های اجتماعی است و با توجه به متفاوت بودن خاستگاه جریان‌های اجتماعی خشونت آمیز و پرخاشجویانه در جوامع مختلف، ریشه خشونت‌های طرفداران فوتبال نیز در کشورهای مختلف با یکدیگر متفاوت است. در حالی که در برخی از کشورها، مانند اسکاتلند، ایتالیا و انگلستان تفاوت‌های طبقاتی و دینی - پروتستانتیسم با کاتولیسیسم منجر به خشونت و اوباشگری فوتبال می‌شود.
در برخی دیگر از کشورها عمدتا اروپایی کنش متقابل تماشاگران با یکدیگر (با توجه به تماس بیشتر آنها با هم که ناشی از تعداد مسابقات بیشتر تیم‌های اروپایی با یکدیگر است)، در شکل گیری رخدادهای خشونت آمیز مؤثر هستند. همچنین در برخی موارد مانند آفریقا، خصومت‌های دیرینه قومی و قبیله‌ای نقش مهمی در بروز برخوردهای خشونت آمیز ایفا می‌کنند. واکنش‌های بعضا سختگیرانه و نسنجیده نیروهای حافظ نظم و کنترل اجتماعی، دگرگونی در الگوهای اوقات فراغت، گسترش شهرنشینی، اهمیت یافتن فوتبال و نقش هویت بخش آن برای طرفداران به همراه توجه زیاد و افراطی رسانه‌ها به این ورزش، از جمله عوامل دیگری هستند که در شکل‌گیری رفتارهای پرخاشجویانه، خشونت آمیز و گاه اوباشگرانه تماشاگران فوتبال در کشورهای مختلف نقش مؤثری دارند، اما علی رغم وجود تفاوت‌های مورد اشاره، شباهت‌هایی نیز می‌توان در مورد خصوصیات اجتماعی و فرهنگی طرفداران خشونت‌گرای فوتبال مشاهده کرد که از آن جمله می‌توان به خاستگاه طبقاتی پایین، رواج بیکاری بین آنان، تحصیلات پایین و جوان بودن اکثر آنان اشاره کرد. افزون بر این، طرفداران افراطی و خشونت‌گرای فوتبال در کلیه کشورها دارای نوعی خرده فرهنگ خاص خود هستند، که حول محور طرفداری از تیم‌های مورد علاقه‌شان شکل گرفته اما در اکثر موارد فاقد سازماندهی رسمی است و اغلب از ساختی غیررسمی برخوردار است.
بررسی رفتارهای خشونت آمیز و پرخاشجویانه طرفداران فوتبال در ایران، در عین دارا بودن برخی شباهت‌های ظاهری، از نظر ساختاری تفاوت‌هایی اساسی با دیگر کشورها نشان می‌دهد. برخلاف بسیاری از کشورها که در این مطالعه تجربه طرفداران فوتبال در آنها مورد اشاره قرار گرفت، در ایران تاکنون رفتارهای طرفداران فوتبال به معضلی اجتماعی بدل نشده است و تنها در چارچوب محیط ورزشگاه‌ها تجلی یافته است.
حتی در همین حیطه نیز شدت و دامنه حرکات و رفتارهای پرخاشجویانه و خشونت آمیز طرفداران فوتبال در مقایسه با دیگر کشورها بسیار خفیف ارزیابی می‌شود. به عنوان مثال در طول تاریخ برگزاری مسابقات فوتبال در ایران هیچگاه برخوردهای طرفداران فوتبال با یکدیگر منجر به قتل یا حتی آسیب‌های شدید جانی و مالی نشده است و در معدود مواردی که دامنه خسارت‌های فیزیکی بالا و قابل توجه بوده (مانند حادثه مربوط به دیدار دو تیم پرسپولیس و پاس در سال ۱۳۶۰)، بیش از عوامل ساختاری و نهادی، نقش و تأثیر عوامل وضعیتی برجسته و چشمگیر بوده است.
از طرف دیگر، یافته‌ها و مشاهدات مربوط به رفتارها و حرکات خشن و پرخاشجویانه طرفداران فوتبال در شهر تهران حاکی از این است که بخش عمده‌ای از این رفتارها و حرکات در مقوله پرخاشگری کلامی جای می‌گیرد و شکل مرسوم خشونت‌های فیزیکی که در سایر کشورها تحت تأثیر عوامل مختلف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مانند مذهب، قومیت، طبقه اجتماعی و غیره بین طرفداران فوتبال رایج است، در بین آنان بسیار به ندرت رخ می‌دهد و در صورت وقوع نیز تابع عوامل دیگری است.
یکی از رایج‌ترین نمونه‌های رفتارهای خشونت آمیز طرفداران فوتبال در شهر تهران معطوف به خشونت علیه اموال عمومی یا وندالیسم است و در اغلب موارد اتوبوس‌های شرکت واحد که مبادرت به جابه جایی طرفداران فوتبال می‌کنند در معرض این نوع خشونت و خرابکاری قرار می‌گیرند. تقریباً در کلیه موارد، این گونه اعمال پس از خاتمه مسابقات و هنگام بازگشت از ورزشگاه به نقاط مختلف شهر تهران انجام می‌شود اما در همین مورد نیز یک نکته قابل تامل است و آن اینکه اکثر اتوبوس‌هایی که برای جابه جایی طرفداران فوتبال مورد استفاده قرار می‌گیرند، از نوع اتوبوس‌های اسقاطی و مدل پایین هستند. همین امر یکی از چند عامل مهم نارضایتی طرفداران فوتبال از امکانات و تسهیلاتی است که هنگام حضور در ورزشگاه بر رفتار آنان تأثیر منفی می‌گذارد.
افزون بر موارد ذکر شده، برخوردهای گاه و بیگاه طرفداران فوتبال در ایران هیچگاه ارتباطی با تفاوت‌های دینی، قومی و طبقاتی نداشته است و اصولا چنین تفاوت‌هایی نه تنها در ورزش، بلکه در سایر عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز تبدیل به تعارض و تخاصم نشده است.
تجربه این مطالعه نشانگر این است که طرفداران تیم‌های فوتبال در شهر تهران را افرادی تشکیل می‌دهند که با طرفداری از دو تیم پرسپولیس و استقلال برای خود هویت‌های ورزشی خلق می‌کنند و این هویت‌ها نه تنها از عوامل و عناصر متمایزکننده اجتماعی و فرهنگی تأثیر نمی‌پذیرند، بلکه در مواردی تحت تأثیر هویت‌های فراتر مانند هویت ملی یا دینی نیز قرار می‌گیرند.
با توجه به یافته‌های این پژوهش درباره عوامل مؤثر بر پرخاشگری و خشونت ورزشی طرفداران فوتبال در شهر تهران می‌توان نتیجه گرفت که اختلال و سوء کارکرد در متغیرها و عواملی که بر فرآیند جامعه پذیری مؤثر هستند، سبب افزایش میزان گرایش جمعیت مورد مطالعه به ارتکاب رفتارها و حرکات پرخاشجویانه و خشونت آمیز ورزشی می‌شود.
برخی از این متغیرها مانند مکانیسم‌های کنترل و نظارت بر رفتار توسط والدین، تنش در محیط خانواده و ارتباط با بستگان و خویشاوندان دارای سابقه جرم و کجروی ناظر بر فرایند جامعه پذیری اولیه هستند و دلالت بر اهمیت نهاد خانواده و کارکرد آن در شکل گیری رفتارهای مذکور دارند.
برخی دیگر از متغیرها مانند گروه متغیرهای مربوط به بحرانها و وقایع زندگی و ارتباط با دوستان و همسالان دارای سابقه جرم و کجروی که بر متغیر وابسته یعنی رفتارهای خشن و پرخاشجویان ورزشی تأثیر معنادار دارند، ضمن تأثیرپذیری از عوامل مربوط به جامعه پذیری اولیه، خود نیز در زمره عوامل مؤثر بر جامعه پذیری ثانویه جای می‌گیرند.
ورزش فوتبال در ایران به مثابه بخشی از یک نهاد مدرن کمتر از نیم قرن است که به شکل رسمی فعالیت خود را آغاز کرده است؛ اما در همین مدت کوتاه توانسته است نقش و جایگاه حائز اهمیتی در پرکردن اوقات فراغت مردم پیدا کند، به گونه‌ای که به تدریج به عنوان ورزش اول کشور بین نوجوانان و جوانان رواج یافته و تماشای مسابقات فوتبال نیز بین گروه‌های مختلف جامعه از جذابیت و اهمیت فراوان برخوردار شده است.
یکی از وجوه تمایز مهم ساخت اجتماعی و فرهنگی طرفداران فوتبال در ایران این است که برخلاف سایر کشورها طرفداری از تیم‌های فوتبال از نظر اجتماعی تفکیک شده و قطبی نیست. هر چند طرفداری از تیم‌های باشگاهی به طور عمده حول دو تیم باشگاهی پرسپولیس و استقلال شکل گرفته است. طرفداران هر دو تیم را می‌توان در کلیه خانواده ها، محلات، طبقات و گروه‌های مختلف اجتماعی ملاحظه کرد که با تفاوت کمی نه چندان قابل ملاحظه‌ای در کنار یکدیگر قرار دارند.
همین امر را می‌توان یکی از دلایل جامعه شناختی مهمی تلقی کرد که سبب جلوگیری از شکل‌گیری تعارض‌های اجتماعی و فرهنگی جدی بین طرفداران فوتبال در شهر تهران و سایر شهرهای ایران شده است.
در واقع، همان گونه که اطلاعات پژوهش حاضر نشان می‌دهد، به جز تفاوت در تیم مورد علاقه، متغیر اجتماعی و فرهنگی مهم دیگری در تمایز طرفداران فوتبال از یکدیگر به چشم نمی‌خورد و طرفداران مذکور از نظر متغیرهای فرهنگی، اجتماعی و حتی ورزشی تفاوت‌های معناداری با هم ندارند. حتی متغیر طبقه اجتماعی و اقتصادی را که در این مطالعه تأثیر معناداری بر وقوع رفتارهای خشونت آمیز و پرخاشجویانه ورزشی از خود نشان داد نمی‌توان با همین تأثیر در دیگر کشورها مانند انگلستان و ایتالیا یکسان پنداشت.
سخن آخر اینکه علی رغم پندارها مبنی بر تأثیرگذاری قواعد و قوانین بازی فوتبال بر خشونت و پرخاشگری مخاطبان آن، بین این دو مسأله هیچ گونه ارتباط منطقی و تجربی وجود ندارد.
ساده‌ترین و بدیهی‌ترین استدلالی که می‌توان در این زمینه مطرح کرد این است که چرا خشونت و پرخاشگری مخاطبان برخی رشته‌های ورزشی مانند مشت‌زنی و ورزش‌های رزمی که خشونت آشکار جزو قواعد پذیرفته شده آنهاست در مقایسه با خشونت و پرخاشگری مخاطبان ورزش فوتبال در حد صفر است. بنابراین باید منبع یا منابع رواج خشونت و پرخاشگری در ورزش فوتبال را در جاهای دیگر جست و جو کرد. پژوهش‌های انجام شده بیانگر این است که شیوع خشونت و پرخاشگری در ورزش فوتبال نه به ماهیت مکانیکی و فنی آن بلکه به ماهیت روانی و اجتماعی آن بستگی دارد.
ورزش فوتبال بین رشته‌های مختلف ورزشی در سراسر دنیا بیشترین مخاطب و طرفدار را دارد و این موضوع به روشنی هم در تعداد افرادی که به این ورزش می‌پردازند و هم در تعداد طرفداران و علاقه‌مندان این ورزش مشخص است.
به این ترتیب، به لحاظ ماهوی می‌توان کمیت قابل توجه مخاطبان این ورزش را در رواج بیشتر خشونت و پرخاشگری در آن مؤثر دانست. از سوی دیگر، ویژگی‌های گوناگون روانی و اجتماعی در جذب بیشتر مردم در جوامع مختلف به سمت این ورزش نقش دارند. به اعتقاد برخی محققان از جمله دلایلی که می‌توان درمورد دلایل محبوبیت و رواج ورزش فوتبال ذکر کرد، این است که این ورزش نیاز به ابزار زیادی ندارد و وسایل بازی هم نسبتا ارزان است. قوانین آن جدای از قانون آفساید به آسانی قابل درک است. بالاتر از همه قوانین اتحادیه فوتبال به طور منظم بازی را تند، باز و روان می‌کند و در آن نیرو و مهارت فردی و تیمی در حمله و دفاع هماهنگی وجود دارد. ساختار بازی فوتبال سبب می‌شود تنش‌ها و هیجان‌هایی در بازیکنان و تماشاچیان به وجود آید که از این هیجان‌ها و تنش‌ها همه لذت می‌برند.
