ویتامین دی از ویتامین‌های محلول در چربی و ضروری برای بدن است که با کمـک بـه جـذب کلسـیم و فسـفر از روده‌هـا سبب حفظ سلامت اسـتخوان‌ها در بدن می‌شوند. تحقیقات گسترده در دهه گذشته حاکی از نقش ویتامین دی فراتر از پیشگیری از نرمی استخوان در کودکان می‌باشد. ویتامین دی کافی برای عملکرد مناسب بسیاری از بافت‌های بدن ضروری است و کمبود آن منجر به بروز عوارض و بیماری‌های متعددی می‌گردد.
مطالعات متعددی ارتباط و همراهـی بـین سطح سـرمی پـایین ویتـامین دی و بیمارهای قلبی عروقی، بدخیمی‌ها، مالتیپل اسکلروزیس، دیابت، بیماری‌های عفونی، مشکلات سیستم ایمنی، مشکلات التهـابی روده‌هـا و چـاقی را نشـان داده است. با کشـف گیرنـده ویتـامین دی در اکثـر بافت‌هـا و سـلول‌های بدن، بینش جدیدی نسـبت بـه نقـش ویتـامین دی در کاهش خطر بروز بسیاری از بیماری‌های مزمن، سرطان‌ها، بیماری‌های اتوایمیون، بیماری‌های قلبی عروقی و عفونی ایجاد شده است.
این ویتامین به اشکال مختلف می‌تواند وجود داشته باشد که مهم‌ترین آنها، ویتامین دی2 یا ارگوکالسیفرول (Ergocalciferol) و ویتامین دی3 یا کلکالسیفرول (Cholecalciferol) می‌باشند. پیش‌سازهای ویتامین‌های دی2 و دی3 به ترتیب ارگوسترول و 7-دهیدروکلسترول می‌باشند. چنانچه این مواد تحت اشعه ماوراء بنفش قرار گیرند، تبدیل به ویتامین‌های ذکر شده می‌گردند. چنین تبدیلی می‌تواند در اثر تابش نور خورشید نیز صورت بگیرد. اما توجه داشته باشید، طول موج خاصی از نور خورشید (بهترین طول موج برای آن 280 نانومتر می‌باشد) که قادر به این کار است، نمی‌تواند از شیشه عبور کند و از این نظر تابش آفتاب از پشت شیشه بی ثمر است. ویتامین دی در فرآورده‌های گیاهی وجود ندارد. ویتامین دی3 به میزان وسیعی در فرآورده‌های حیوانی مشاهده می‌شود، اما در مقادیر زیاد فقط در روغن‌های کبد ماهی وجود دارد. میزان ویتامین دی2 در روغن‌های ماهی کم است.
در مـورد سـطح مناسـب ویتـامین دی در سـرم انسـان توافـق جامعی وجـود نـدارد ولـی در اکثریـت منـابع سـطح سـرمی کمتر از l/20 nmol به عنوان کمبود و سـطح سـرمی، l/21-29 nmol کمبـود نسـبی در نظـر گرفتـه مـی شـود.
منابع ویتامین دی
منابع غذایی
ویتامین دی به طور طبیعی در غذاهای حیوانی یافت می شود. منبع بسیار غنی این ویتامین، روغن‌های کبد ماهی می‌باشند. ویتامین دی در مقادیر اندک و بسیار متغیر در کره، زرده تخم مرغ، خامه و جگر وجود دارد. شیر غنی نشده با این ویتامین دارای مقدار بسیار ناچیزی می‌باشد. ویتامین دی بسیار پایدار بوده و در اثر حرارت دادن یا نگهداری طولانی مدت غذاها، از بین نمی رود. به طور کلی با توجه به محدود بودن منابع غذایی ویتامین دی و مقدار ناچیز آن در اکثر این غذاها، ویتامین دی مورد نیاز تنها از راه غذا قابل تامین نمی‌باشد.
نور آفتاب
مهم‌ترین راه تأمین ویتامین دی، نور آفتاب می‌باشد. ویتامین دی تحت تاثیر اشعه ماورای بنفش نور آفتاب از کلسترول در پوست ساخته می‌شود. میزان ورود اشعه ماورای بنفش به سن (کاهش تولید با افزایش سن)، رنگ پوست، نوع پوشش و لباس، عدم عبور اشعه ماورای بنفش از شیشه و استفاده از ضد آفتاب بستگی دارد. قرار گرفتن ساعد دست و پاها یا صورت و یا کف دست‌ها به مدت 5 تا 10 دقیقه، 2 تا 3 بار در هفته برای تامین ویتامین دی به میزان کافی در افراد سالم لازم می‌باشد.
نقش ویتامین دی
ویتامین دی3 وظیفه فیزیولژیک اصلی را در بدن انجام میدهد که عبارتند از:
* جذب کلسیم و فسفر از روده
* به حرکت در آوردن کلسیم و فسفر از استخوان
* جذب مجدد این دو ماده از کلیه
در زیر به برخی از فواید و نقش‌های ویتامین دی پرداخته شده است:
تنظیم غلظت کلسیم و فسفر خون
نقش ویتامین دی در روده کوچک، استخوان، پاراتیروئید و کلیه‌ها، منجر به تنظیم غلظت کلسیم و فسفر خون می‌شود. جذب ناکافی کلسیم و فسفر ناشی از کمبود ویتامین دی منجر به نرمی استخوان در کودکان و بزرگسالان و دردهای استخوانی، ضعف عضلات و پوکی استخوان در بزرگسالان می‌شود.
تنظیم رشد و تکثیر سلولی
تاثیر ویتامین دی در تنظیم رشد و تکثیر سلولی و جلوگیری از ازدیاد بیش از حد سلول‌ها موثر می‌باشد. بنابراین کمبود آن با ایجاد سرطان‌های پروستات، روده بزرگ، پستان و سایر سرطان‌ها مرتبط است.
ایمنی
ویتامین دی به واسطه نقش آن در سیستم ایمنی بدن در پیشگیری از پسوریازیس (بیماری پوستی)، دیابت، آرتریت روماتوئید، مالتیپل اسکلروزیس، ام اس، بیماری التهابی روده و بیماری‌های دهان و لثه نقش دارد و کمبود آن با ایجاد این بیماری‌ها مرتبط است.
اثرات قلبی عروقی
ویتامین دی تولید هورمون فشار خون (رنین) را تنظیم می‌نماید. بنابراین میزان کافی ویتامین دی در خون در پیشگیری از فشار خون بالا مؤثر است. همچنین این ویتامین در نارسایی قلبی و ابتلا به دیابت نوع 2 (به واسطه نقش آن در تحریک تولید انسولین در لوزالمعده) نیز نقش دارد.
اثرات عصبی عضلانی
در کمبود ویتامین دی، کاهش توده عضلانی و کاهش قدرت عضلانی اتفاق می‌افتد. همچنین کمبود این ویتامین، خطر سقوط را افزایش میدهد.
عوارض مصرف بیش از حد
مصرف بیش از حد ویتامین دی ممکن است به مسمومیت منجر شود. قرص‌های 50 هزار واحدی این ویتامین را نباید روزانه مصرف کرد و مصرف روزانه بیش از حد، به ویژه در حد چند صد هزار تا یک میلیون واحد، ممکن است عوارض جدی ایجاد کند. علایم مسمومیت با ویتامین دی شامل رسوب بیش از حد کلسیم در استخوان، رسوب کلسیم در بافت‌های نرم (از جمله کلیه، قلب، ریه، و پرده گوش که می‌تواند به سنگ‌های کلیوی، عوارض قلبی و ریوی، اختلالات شنوایی و حتی کری منجر شود)، افزایش کلسیم خون، ضعف، خستگی، تهوع و استفراغ، یبوست، پرنوشی و پر ادراری می‌شوند.
برای جلوگیری از این مشکلات، افراد می‌توانند با استفاده از برنامه علمی و کاربردی "بیاب سلامت"، که براساس ویژگی، وضعیت فیزیکی و سطح فعالیت جسمانی فرد میزان مصرف مناسب را تعیین می‌کند، از میزان مناسب ویتامین دی برای حفظ سلامتی استفاده کرده و از ریسک مسمومیت جلوگیری نموده و در کنار همه اینها، سبک زندگی سالم و مناسبی را برای خود ایجاد کنند.
منابع
ح. فاطمی. " شیمی مواد غذایی". شرکت سهامی انتشارو 1395.
K. Moradzadeh, K. Larijani, B. Keshtkar, A. Hossein Nezhad, A. Rajabian, R. Nabipoor, I., A. Delavari. “Normal values of vitamin D and prevalence of vitamin D deficiency among Iranian population.” Scientific Journal of Kurdistan University of Medical Sciences, 2006.
A. Talaei, N. Yadegari, M. Rafee, & M. R. Rezvanfar. “Vitamin D deficiency and its cut-off point among young teenagers.” Journal of Birjand University of Medical Sciences, 2011.
M. F. Holick, E. S. Siris, N. Binkley, M. K. Beard, A. Khan, J. T. Katzer & A. E. de Papp. “Prevalence of vitamin D inadequacy among postmenopausal North American women receiving osteoporosis therapy.” The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 2005.
S. S. Sullivan, C. J. Rosen, W. A. Halteman, T. C. Chen & M. F. Holick. “Adolescent girls in Maine are at risk for vitamin D insufficiency.” Journal of the American Dietetic Association, 2005.
