بیش از صد سال است که پدیده هیجان توانسته جامعه علمی را مجذوب خویش سازد. هیجانات بخش مهمی از زندگی روزمره ما را تشکیل میدهند اما آیا واقعا از تعریف و اهمیت آن ها مطلع هستیم؟ یک روز کامل خود را از صبح تا شب مرور کنید، قطعا اتفاقات خوشایند و ناخوشایند متعددی از جلوی چشمتان عبور خواهند کرد. برای مثال، صبح در حالیکه برای رفتن به محل کار عجله دارید متوجه میشوید که لاستیک ماشینتان پنچر شده است و یا هنگامیکه شب از سرکار به خانه برمیگردید، با صحنه سوپرایز تولد توسط همسرتان مواجه میشوید.
در این مواقع چه حالی پیدا میکنید؟ در دو موقعیت گفته شده، شما در حال تجربه کردن هیجان هستید. موقعیت اول هیجان خشم و موقعیت دوم هیجان شادی را به همراه دارد.
هیجانات مانند یک قطب نما عمل کرده و پاداش ها و تهدیدهای محیط را نمایان میسازند. با این وجود قطب نما نیز از خطا مصون نیست و در واقع، میتواند به آسانی مسیر اشتباه را به شخص نشان دهد.
در دیدگاه تکاملی، هیجان میراثی است که از انسان های نخستین برای ما باقی مانده است، از این رو به دلیل کارکردهایش همچنان شکل خود را در نوع بشر حفظ کرده است. هیجانات، در صورتی که به درستی مدیریت شوند، به انسان کمک میکند تا بتواند به مشکلات و فرصت هایی که در زندگی با آنها روبروست، سازگارانه پاسخ دهد.
در سالهای اخیر توجهی روز افزون نسبت به شناخت هیجانات و راهبردهای تنظیم آن ها صورت گرفته و تا به امروز ۳۴۰۰۰ نوع هیجان در بشر شناسایی و نام گذاری شده است. این ۳۴۰۰۰ هیجان را میتوان در ۶ دسته اصلی تقسیم بندی کرد که عبارتند از ترس، غم، خشم، شادی، تنفر و حیرت.
از بین هیجانات یاد شده، بیشترین پژوهش ها معطوف به خشم و روش های کنترل و مدیریت آن بوده است؛ چراکه در صورت نداشتن مهارت کافی در مدیریت این هیجان، ممکن است نتایج جبران ناپذیری در روابط بین فردی و یا حتی به طور گسترده تر در بافت اجتماعی، گریبان گیرمان گردد.
هیجان خشم:
هیجان خشم به صورت درونی و بیرونی خود را نشان میدهد و در صورتی که به گونه ای افراطی در آید و مدیریت نگردد، میتواند برای انسان مضر نیز باشد. برون ریزی خشم منجر به تخریب اشیا یا صدمه رساندن به دیگران و از سوی دیگر، درون ریزی خشم باعث صدمات روانی و جسمی برای خود فرد میگردد. متاسفانه آمارها حاکی از آن است که اکثر جوامع به میزان زیادی درگیر حوادث خشونت بار بوده و تعداد زیادی از مردم از مشکلات مربوط به خشم رنج میبرند، لذا خشم یکی از نگرانی های عمده جوامع به شمار میرود.
بروز خشم در افراد مختلف، متفاوت است اما سه دسته عملکرد رایج پیرامون خشم شناسایی و نام گذاری شده است که عبارتند از:
انکار
بسیار دیده شده است که افراد در موقعیت عصبانیت برخی چیزها را انکار میکنند. اگرچه این واکنش به میزانی تعادل عاطفی و هیجانی ما را در برابر دیگران نشان میدهد، اما معرفی واقعیت نمیباشد و توسل نمودن دائم به آن منجر به آسیب و صدمات جبران ناپذیری میگردد.
همچنین خشم فروخورده میتواند به مشکلاتی همچون زخم معده، قند و فشار خون بالا، اضطراب و ترس شدید و گاها حمله های قلبی منجر شود. لذا با توجه به مطالب بیان شده میتوان گفت برخی اشخاص قادر نیستند خشم و عصبانیت خویش را بروز دهند و مکرر احساسات خود را انکار مینمایند و در نتیجه دچار مشکلات حاد جسمی و روانی میگردند.
سرکوب
افراد در این واکنش خشم خویش را به لایه های ناهشیار و ناخودآگاه روح و روان خویش منتقل مینمایند؛ چرا که قادر نیستند با آن روبرو شود. علاوه بر اثرات جانبی بسیار مخرب، خشم های سرکوب شده میتواند در مدت زمان طولانی به کینه و تلخی منجر گردد که نگرش شخص را نسبت به خود و پیرامونش به صورت منفی و نامطلوبی تحت تاثیر قرار دهد.
در حقیقت سرکوب کردن خشم، اشاره به میزان خشمی دارد که اشخاص از آن آگاه میباشند ولی آن را بیان نمیکنند. این اشخاص غالبا وانمود مینمایند که به هیچ عنوان حس تنشی ندارند و نمیتوانند قبول کنند که عصبانی هستند. گاها سرکوب کردن خشم روشی برای اجتناب نمودن از صدمه زدن به اشخاصی است که برای افراد مهم هستند و از این یادگیری حاصل می شود که بیان کردن هیجانات منفی غیرقابل پذیرش میباشد. لذا، این اشخاص در پذیرش خشم خویش مشکل دارند و در صورت اطلاع و یا ابراز نمودن آن حس گناه میکنند.
اما لازم است بیان شود که سرکوب خشم سالم نیست؛ زیرا که آن را از بین نمیبرد و تنها پنهان و مخفی باقی می ماند. در حقیقت حس های قوی که ابراز نمیگردند، ممکن است بر روی هم انباشته شوند و در موضوعات کم اهمیت زندگی جاری شوند یا به صورت نامناسب بروز نمایند.
علاوه براین، عدم قبول و سرکوب کردن خشم میتواند تاثیرات منفی طولانی مدتی روی سلامت بدنی و روانی همچون بیماری قلبی عروقی، فشارخون بالا، سرطان و افسردگی داشته باشد.
خشم فعال
این ابراز خشم گاها صدمات فیزیکی و روحی زیادی را به همراه دارد و خاطرات مربوط به آن فراموش نمیشود. در حقیقت انفجار خشم نظیر آتشفشانی میباشد که مواد مذاب آن جز خرابی و ویرانی محیط اطراف خود ثمره دیگری ندارد.
این خشم ممکن است به صورت پرخاشگری ابراز گردد و یا به صورت جسمی و کلامی خود را نشان دهد. در هر صورت، در کوتاه مدت جواب میدهد و در دراز مدت میتواند تنش و مشکلات زیادی را ایجاد نمایند. در این راستا برخی از محققان بیان کردند که خشم فعال میزان قدرت افراد را نشان میدهد و کاری میکند که آنان به اهداف خویش برسند. هر چند که ممکن است در این بین به ارتباطات لطمه وارد نماید، خصومت بین فردی را افزایش دهد و به دیگران آسیب جدی وارد نماید.
همانگونه که پیش تر بیان شد، خشم و پرخاشگری، دارای آسیب های شخصی و اجتماعی زیادی است و به همین سبب ضروری است که به میزانی کنترل شود. کنترل خشم به معنای توانایی برای مهار کردن عاقلانه هیجانات منفی میباشد و دارای مراحلی است که به شرح زیر هستند:
مرحله نخست مهارت کنترل خشم: خودآگاهی هیجانی
این احتمال وجود دارد که وقتی در شرایطی قرار میگیریم که برانگیزاننده هیجانات و احساساتی نظیر خشم هستند، در این حالات غرق شده و متوجه هیجانات درونی خود نباشیم. آگاهی و اطلاع نداشتن از احساساتی همچون خشم منجر میشود که آن رفتار پرخاشگرانه را بروز نمایند. لذا، ضروری است که پیش از هر چیزی، خودآگاهی هیجانی خویش را افزایش دهیم. منظور از خودآگاهی هیجانی این میباشد که شخص احساسات و هیجانات خود را در شرایط مختلف بشناسند. طی این مرحله دو فعالیت مهم برای کنترل کردن خشم صورت میگیرد که به شرح زیر است:
۱- با گفتار درونی حالات احساسی و هیجانی را در خویش شناسایی کنیم.
۲- سعی کنیم به دلیل اصلی خشم خویش پی ببریم.
مرحله دوم مهارت کنترل خشم: خنثی نمودن خشم
الف : روشهای بلند مدت
۱- تمارین و ورزشهای هوازی همچون دویدن و ...
۲- آرمیدگی یا یوگا
۳- تخلیه نمودن احساسات و هیجانات منفی گذشته به روش های گوناگونی همچون نوشتن یا بیان شفاهی آنها یا انجام کاری بخصوص
ب : شیوه ها و روش های کوتاه مدت:
۱- خود آگاهی هیجانی
۲- نفس کشیدن به صورت عمیق
۳- روش های مربوط به حواس پرتی
۴- شمردن مرتب اعداد به صورت معکوس و مستقیم
۵- به خاطر آوردن شعری بخصوص
۶- به خاطر آوردن یک رویداد در گذشته یا تصویر خوشایند
۷- به خاطر آوردن یک چیز خنده دار یا لطیفه
۸- فکر نکردن و اهمیت ندادن به تفکرات
مرحله سوم مهارت کنترل خشم: قاطعیت
اشخاص در مواجهه با شرایط خشم برانگیز غالبا به ۴ شکل واکنش نشان میدهند:
1- دسته نخست اشخاصی هستند که به صورت معین در زمان خشم، آن را فرو میبلعند و هیچ گونه عکس العملی از خود نشان نمیدهند. به این اشخاص منفعل گفته میشود. در حقیقت این افراد سعی میکنند دیدگاه منفعلانه ای در قبال شرایط تنش زا و خشونت زا داشته باشند.
2- دسته دوم اشخاصی هستند که بر خلاف دسته نخست به محض عصبانی شدن به شکل معین خشم خویش را بروز میدهند. به این دسته از اشخاص پرخاشگر و خشن گفته میشود.
3- دسته سوم، اشخاصی هستند که به شکل نامشخص حالت پرخاشگری از خود نشان میدهند. این افراد بسیار کله شق و اشکال تراش میباشند.
4- گروه چهارم اشخاصی هستند که مناسب ترین برخورد و واکنش را درمواجهه با شرایط خشم برانگیزاز خویش نشان میدهند؛ اشخاص قاطع کسانی هستند که دو مرحله پیشین کنترل خشم را با پیروزی و موفقیت به پایان رسانده اند و در مرحله پرخاشگرانه عمل کردن، با شخص مقابل که باعث خشم وی شده است، گفتگو مینمایند.
سخن آخر اینکه، خشم یکی از هیجانات طبیعی است که همه ما هر از گاهی آن را تجربه میکنیم؛ اما اگر متوجه شدید که خشم شما به پرخاشگری یا طغیان تبدیل می شود و یا دائما آن را سرکوب میکنید ، باید راه های سالمی برای کنترل و مدیریت آن پیدا کنید. نکاتی که در بالا درباره مهارت کنترل خشم گفته شد می تواند به شما در این مسیر کمک کند. اگر این نکات کافی نبود، با یک مشاور یا روانشناس صحبت کنید. یک متخصص سلامت روان می تواند به شما کمک کند تا راه های کنترل خشم را به درستی یاد گرفته و در شرایط بحرانی مدیریت خشم مؤثرتری داشته باشید.
گردآورنده: مهزاد رجائی منش
دانشجوی کارشناسی ارشد مشاوره خانواده
منابع:
Karamarkovich, s. M; Rutherford, T. (2021). Mixed feelings: Profiles of emotions among elementary mathematics students and how they function within a control- value framework. Contemporary Educational Psychology.
Deniz, P; Lajunen, T; Özkan, T; Gaygısız, E. (2021). Masculinity, femininity, and angry drivers: Masculinity and femininity as moderators between driver anger and anger expression style among young drivers. Accident Analysis & Prevention.
Harooni, T; Kazem Zarabian, M; Sadat Mousavi, A. (2020). The Effect of an Anger Control Training Program on Resilience, Hardiness and General Health of School Girls.
Harris, K. M; Gottdiener, J. S; Gottlieb, S. S; Burg, M. M; Li, S; Krantz, D. S. (2020). Impact of Mental Stress and Anger on Indices of Diastolic Function in Patients with Heart Failure. Journal of Cardiac Failure.
Bertsch, K; Krauch, M; Roelofs, K; Cackowski, S; C.Herpertz, S; Volman, I. (2019). Out of control? Acting out anger is associated with deficient prefrontalemotional action control in male patients with borderlinepersonality disorder.
طلابیگی، ف؛ طلابیگی، م. (۱۳۹۹). بررسی روانشناختی – فرهنگی پدیده خشونت در بستر خانواده و راهکارهای مقابله با آن. مجله روانشناسی اجتماعی.
ابراهیمی نورکچه، ا. (۱۴۰۰). بررسی نقش میانجی گری تاب آوری در رابطه آگاهی از احساسات و هیجانات فردی با کنترل خشم. پایان نامه ارشد رواشناسی عمومی، موسسه آموزش عالی حکمت رضوی.
افشانی، ع؛ ابویی، آ. (۱۳۹۸). اثربخشی آموزش شفقت به خود بر کنترل خشم دانش آموزان. مجله خانواده و پژوهش.
حکیمی، پ. (۱۳۹۵). طراحی آموزشی راهکارهای کنترل خشم با رویکرد اسلامی و اثربخشی آن بر کنترل خشم. پایان نامه ارشد معارف اسلامی، دانشکده علوم قرآنی میبد، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
شکوهی یکتا، م؛ زمانی، ن؛ محمودی، م؛ پورکریمی، ج؛ اکبری زردخانه، س. (۱۳۹۳). تاثیر مداخلات شناختی- رفتاری بر کنترل خشم دانش آموزان دبیرستانی. مجله روانشناسی بالینی و شخصیت.
مرادی، ز؛ صادقی، م. (۱۳۹۸). اثربخشی خانواده درمانی شناختی رفتاری بر کنترل خشم و کاهش تعارض زناشویی زوجین مراجعه کننده به مرکز مشاوره کلانتری: مطالعه تک آزمودنی. مجله روانشناسی نظامی.
نیک دل، ف؛ جاودانیان، ص. (۱۳۹۸). طرحوارههای شناختی پرخاشگر، شیوه های کنترل خشم و رضایت جنسی با گرایش مردان به خشونت علیه زنان. مجله پژوهش های روان شناسی اجتماعی.
